Women on the Farmfront During World War I

Chris Gratien, Georgetown University

In previous posts and podcasts alike, we've discussed the vital role of women in Ottoman households during the World War I period. As able-bodied men were sent to the fronts, able-bodied women were sent to the fields, especially in the countryside.  

Amidst food shortages and starvation conditions, women's rural labor was critical for keeping the Ottoman army and society afloat. The text below, which reflects that reality, appeared in a CUP periodical published throughout the war entitled "The Farmers Association Journal (Çiftçiler Derneği Mecmuası)". The monthly magazine maintained running columns on agricultural methods, the cultivation of crops (particularly legumes, corn, potatoes, and wheat), and health tips for Ottoman farmers. In addition, it featured opinion articles on topics ranging from the importance of agriculture within an Islamic framework to the role of farmers in contributing to the war effort.

This particular document is a short story with a moral about the value of female labor that had apparently appeared in Tanin, the main organ of the CUP. It centers on a woman named Nahide in the Marmara region who took to agriculture while her husband was off at the various fronts of the war. It initially caught my attention not so much for the above points about women's labor, but for the idealized and indeed sexualized image of the female farmer that appears in its first paragraph. Rather than a romantic encounter, as story's beginning suggests, the story is an intellectual dialogue in which Nahide defends her role as provider against a disapproving man. We can read the text on multiple levels. On the one hand, it is a story perhaps meant to be read by women as a justification of their shouldering of wartime burdens, encouraging and indeed valorizing female labor. On the other hand, it can be read as a means of convincing men in particular that it is not shameful for their wives, mothers, sisters and daughters to take on different labor roles during the war. In fact, it suggests that female labor was a service to the empire similar to the military service of men.

BAHÇEDE

Arkasından kısa kollu, kısa etekli ve dar bir keten yeldirme, başında mühmil bir tarzda sarılmış ince bir tül. Genç kadın, dolgun göğüsün sakin ve batî hareketleriyle eğrilip doğruluyordu. İnce eldivenler içinde saklanan küçük ellerle idare edilen bel, kollarını ziyadece yorduğu zaman güneş ve hava ile bir az daha esmerleşen çehresinin yorgunlukla kızaran yanağını belin sapına dayanarak zarif bir bağçevan turiyle etrafına bakınıyordu. Şebnemlerle parlatayan bahçe ve ötede alçak bir duvardan sonra uzanıp giden kız henüz çıplaktı; karşıda mahçup bir sabah güneşinin iltimai ile yaldızlanan sakin deniz, bir az ötede adaları kocakladıktan sonra uzaklarda, karlı zirvelerile beyaz bulut yığınlarına benzeyen Keşiş dağlarının eteklerine doğru uzanıp gidiyordu.

Bir az durdu; sonra tekrar çalışmaya başladı. Yirmi beş yaşında, narin, fakat mütekemmül bir kadın vücudu, geniş hatlarının zarif inkişafatı ile şekilden şekle giriyor, sarı topraklara bulaşan siyah ve küçük iskarpinle beli tazyik ettikten sonra geniş yeldirmenin dar kolları içinde kuvvetli hareket eden dolgun adalât birer birer toprakları deviriyordu. Durdu; beli tekrar toprağa sapladı ve ayrılarak bir az ötede yeni yeşillenen bakla tarlasına gitti. Yeldirmesinin eteklerini zarif ve seri bir hareketle topladıktan sonra çevirmelerin baklaları muayeneye başladı. Keten eldivenler içinde gizlenen küçük elleri kuvvetli bir feyz ile yapraklanan baklalar arasında dolaşırken parmakları sanki çocuğunun saçlarını okşayan bir anne ihtimamı ile titriyordu.

Bir müddet küçük tarlanın yeşillikleri arasında rastgele dolaştı; elleriyle yaprakları karıştırarak açılan, yahut açılmak üzere olan çiçekleri araştırıyor ve hep kendi sainin mahsulu olan bu feyzin taze bir hayat ile canlanıp yükseldiğini gördükçe memnun oluyordu. Nagehan, bir az ötede bahçe kapısı ile köşk arasındaki yoldan gelen ayak sesine doğru başını çevirdi; henüz yapraklanmamış ağaçlar arasında genç bir zabıtın seri adımlarla köşke doğru yuruduğunu gördü. Dikkat etti. Bu; kocasının eski bir arkadaşı ve şimdi onunla beraber aynı alayda hizmet eden bir ihtiyat zabıtı idi. Birdenbire onun kendisini görmek üzere geldiğini anlayarak açık bir sevinç içinde seslendi: "Naşid Bey, Naşid Bey... Bu tarafa geliniz, bu tarafa!"

Sonra seri bir hareketle doğrularak bir adımda tarlanın içinden çıkıp genç kadını görünce derhal yolunu değiştirmiş, dudaklarına beklenmeyen misafirlere mahsus bir tebessümle, kendisine doğru geliyordu. Bir kaç saniye sonra karşılaştılar, Naşit genç kadının uzattığı eli sıkarak, dudaklarında hep o beşuş tebessümle: "Bonjour, Nahide Hanım..." dedi ve suratla etrafına bakarak, Nahide’yi baştan aşağı süzdü: "Oo... bu ne? Siz hakikaten çiftçi olmuşunuz! Doğrusunu istermisiniz? Mektuplarınızda arada sırada bu yeni işinizden bahsettikçe bir gülüyorduk; bilhassa Süreyya hiç inanmıyor, kendisine bir eğlence bulmuş, varsın eğlensin diyordu."

Sonra etrafına bir az daha dikkatlice göz gezdirerek latife şeklinde devam etti: "Hatta," dedi, "ilave, daha doğrusu itiraf ediyim: havanın iyi olmasına rağmen, gelirken sizi burada bulacağım aklımdan bile geçmemişti, belki henüz kalkmamışlardır, rahatsız edeceğim, diye endişe ediyordum..." ve eski bir dost turiyle teklifsizce ilave etti: "Affedersiniz, halbuki gunahınıza girmişim!"

Genç kadın bu pürgu dostun teklifsiz şetareti karşısında, hiç beklemezken kocasının yakın bir arkadaşı yanında bulmakta derin bir lezzet hissederek, ne söyleyeceğini şaşırmıştı, hala bir az mütehayyir, helecanını güç zaptederek Naşid’in dudaklarına bakıyordu. O, genç kadının hayret ve helecanını seyretmekte bir lezzet bularak, dudaklarında gittkçe genişleyen bir tebessümle sordu: "Hiç hatırınızda yoktu, değil mi, hiç beklemiyordunuz?"

Nahide, nihayet ilk dakikanın verdiği hayret ve heyecandan kurtulmuş, memnun, cevap verdi: "Hayır, hiç beklemiyordum. Hatırımda yoktunuz, diyemem, çünkü darilirsiniz; fakat hiç beklemediğimi itiraf edebilirim." Gülüştüler. Naşid genç kadına kocasını hatırlatmak isteyerek: "Beklemediğinizi bende biliyorum, dedi. Hatırda olmak meselesine gelince, bunda da çok ısrar etmeyeceğim, pek iyi bilirim ki benden evvel hatırlanacaklar var!"

Nahide bu ima karşısında gizli bir memnuniyet hissederek sözü değiştirmek istedi: "Yorgunsunuzdur, haydi köşke gidelim..." dedi. Naşid bahçeyi tercih ediyordu. Gözleriyle etrafını araştırdı, bir az ötede iki sandalye görerek: "Bilakis, dedi, hiç yorgun değilim, surada da oturabiliriz."

Ve beraberce, iki eski dost gibi, iskemlelere doğru yürüyerek oturdular. Evvela Naşid anlattı. Bir buçuk seneden beri hiç İstanbul’a uğramamış olan iki arkadaşın muhtelif yerlerdeki hayatlarından, Gelibolu’dan, Edirne’den, nihayet Galiçiya’dan, rastegele bir takım hatıralar naklediyor, Süreyya’nın pek iyi olduğuna, daima karısını düşündüğüne dair teminat veriyordu. Kendisi bir buçuk ay kadar izinle İstanbul’a gelince bittabi ilk işi genç kadını ziyaret etmek ve Süreyya’nın kemal-ı ihtimamla, uzun uzun yazdığı mektubu getirip teslim etmek olmuştu. Cebinden mektubu çıkararak Nahide’ye verdi. Genç kadın zarfı göğüsüne sokarken Naşid bir azda ondan bahsetmek istedi: "Demek sizde nihayet işi çiftçiliğe döndünüz!" dedi. "Çok iyi bir eğlence... Garip, her halde biz yanlış biliyormuşuz... Ben ipek eldivenli ellere ancak yelpaze, iğne veya şemsiye yakışır zannederdim. Halbuki onlar böyle işlerle de uğraşabilirlermiş... Bari iyi bir hasat ümit ediyormusunuz?"

Naşid’i kendisiyle eğlenmek istiyor zanneden genç kadın birdenbire galyan etti: "Pardon, Naşid Bey, dedi; Galiba siz benim yaptığım şeyi pek adi bir eğlence telakki ediyorsunuz. Halbuki ben hiç o fikirde değilim. Süreyya da bu fikirde ise aldanıyor. Çünkü ben pek ciddi bir tarzda çalışıyorum. Elbette alacağım mahsul sizin ordunuzu devirecek kadar olmayacak. Lakin ümit ederim ki haftalardan beri vakit buldukça yoğurmaktan hali kalmadığım şu toprak, çalışan bir kadın koluna karşı erkeklere gösterdiğinden az lütfkar olmayacak." 

Sonra eliyle Nahide, işlediği yerleri göstererk: "İşte, görüyormusunuz? Bütün şu muhit benim tarlamdır. Şu yeşillenen yerler; Soğan bakla ve bezelye tarlaları, bir az ötede yeni yeşillenmeğe başlayan yerlerde ise nohutlarım çıkıyor. Bütün bunları hep ben yaptım ve yapıyorum. Hiç bir erkek eli değmedi, hatta bizim ihtiyar Ahmed’i bu taraflarda bolaşmaktan men ettim. Toprağı ben belledim, baklaları, bezelyeleri, nohutlar ben ektim; diğer şeyleri de hep ben ekeceğim, sonra bunları ben çapalayarak, ben sulayarak ben yetiştireceğim... Anlıyormusunuz? Hep ben! Geçen seneden beri duşunuyordum. Geçirdiğimiz zamanların acılığı ve ehemiyet karşısında kadınların boş oturmalarını pek elim bir mahkumiyet olarak görüyordum. Halbuki bilirsiniz. Bizde kadınlar ne kadar ihmal edilirler, hatta siz bile gördüğünüz ya, biraz evvel yaptığım şeylerden adeta eğlenir gibi bahsediyordunuz... Ben herkesin bize karşı gösterdiği bu itimatsızlığa, lakıdı diye kendi kendime mukabele etmek istedim ve kemal-ı azm ile çalışmaya karar verdim. Okudum, konuştum, ihtiyar Ahmed’in tecrübeli ilminden istifade ettim ve nihayet – genç kadın burasını bir az gülümseyerek seviliyordu – her erkek karasında bulunacağını zannetmedim bir planla işe başladım..."

Nahide mudafaadan taarruza geçmişti. Naşid bila ihtiyar: "Planla mı?" dedi, "Askerle gibi planınız da mı var?" 

"Hayır, askerler gibi değil kadınca bir ziraat, bir harp ziraatı planı. Uzun uzun düşünülerek hazırlanmış bir plan, ve ben onu etrafımda mütahadiyen neşre çalışıyorum. Planmak prinsipleri sunlardır: mümkün mertebe çok değmek, değerken en azgırt ve emek isteyen, çok mahsul veren ve en ziyade mugaddi olan şeyleri değirlerine tercih etmek, mesela bakla, bezelye, nahut, bence bu zamanda soğan ve sarımsağa, hatta patlıcan ve enginara müreccahtır."

Genç zabıt Nahide’nin sözlerini hayretle diklemeye başlamıştı. O bunun farkına vardı: "Evet," diye devam etti, "nadakikatımla anladım ki öteden beri buralarda klasik bir usul ziraat vardır. Halbuki bu günkü ihtiyacatın tevlit ettiği uzma iktisat zarureti karşısında tebdil-i meslek etmek lazım geliyor. Ben şu küçük tarlamak her karış toprağında başka bir tarzda istifade edeceğim. Mesela pek az bamyaya mukabil pek çok mısır ekeceğim. Musaddığım, bu suretle diğer tarafta tesis ettiğim küçük kümesimin kışlık zahiresini tedarike yadrım etmek. Eğer havalar müsait olursa benim her gün muntazaman sarf ettiğim gayretten inanılmayacak derecede çok fayda hasıl olacağına katiyyen eminim... Ben kendi hisseme düşen şeyi yapıyorum, herkes de benim gibi yapsa neler olmaz, değil mi Naşid Bey?"

Nahide gittikçe artan bir heyecan ve ciddiyetle söylüryordu. Genç adamın hayret büsbütün artmıştı. Bir buçuk sene evvek kocasının arkasından ağlar biraktığı bir genç kadının şimdi bu kadar derin hesap ve iktisat fikirleriyle söz söylemesiyle ve yaptığı işle eğlenildiğini anlaması üzerine bu kadar heyecana gelmesine hayret ediyordu. Biraz evvel onunla sade latife ederek konuşurken şimdi kendisine de bir ciddiyet gelmişti. 

"Peki," dedi, "bütün bunları nereden öğrendiniz?" Genç kadın, dudaklarında acı bir tebessüm irtisam ederek cevap verdi: "Geçirdiğimiz zamanların verdiği terbiyeyi kimse veremez, Naşid Bey... dedi, bir buçuk seneden beri sizi görmüyordum. Kocamdan ayrılalı iki buçuk sene oldu ve bu müddet zarfında onu ancak on beş gün görebildim. Bizimkiler gibi hisseden zayıf kalplar için bu mahrumiyetlerden kuvvetli bir ders tassavur edebilirmisiniz?"

Naşid, birdenbire tekrar latifeye dönerek: "Oo," dedi, "siz de felesuf olmak istidadları görüyorum..." Sonra cebinden saatını çıkararak baktı: "Ah! Pek geç kalmışım. Araba kapıda bekliyor, diğer bir arkadaş mektubu daha var. Şimdi de onu götüreceğim." Genç kadın, kocasının arkadaşını yaınında görmekten mütevellid memnuniyetin uzamasını isteyerek birakmak istemiyordu: "Annemi gömediniz; bir kahve olsun içirdiğiniz. Bir az da içeri girelim..." diye ısrar etti. Öteki gizli bir maksatla gülümser gibi, latife ile karışık itiraz etti: "Demek, şeker ve kahveniz var, mesutsunuz. Bizim evde hiç yokmuş, gelirken bir az ben getirmiştim, evde bir sevinç, bir kıyamet... o halde şimdi müsaade buyurunuz, dönüşte uğurar, valide hanım efendiyi görür ve şekerli kahvemi içerim... şimdilik allahaısmarladık..." diye yerinden kalktı ve genç kadının elini sıkarak suratle uzaklaştı.

O gittikten sonra Nahide, koynundaki mektubu çıkarıp okumaya başladı. Güneş bir az daha yükselmiş, hava daha ziyade ısınmıştı. Kocası arkadaşıyla kapalı olarak göndereceği mektubun mahremiyetinden istifade etmiş, kendisine hararetli bir lisanla bir buçuk senelik iştiyaklarını anlatıp duruyordu.

Okurken o kadar dalmıştı ki şimdi, sanki bir ruya içinde kendisini Galiçiya’da Süreyya’nın yanına zannediyordu. Nagehan yanında bir hareket oldu; bu hareketle beraber ruyasından uyanır gibi başını kaldırdı. Bir anda gözleri karardı, başı döndü, sendeler gibi ayağa kalktı ve karşısında, bir bucuk senelik bir hasretle titreyen mütebessim dudakların ateşli raaşelerini hissederek, "Süreyya!" diye kocasının kocağına atıldı.

- M.N., Tanin

women

workers